İZMİR – “Ermenileri de Müslüman bu köyün. Türkler ‘Ermanı’ diyor fakat isimleri Türklerle tıpkı; Kadir, Selami, Osman, Zehra, Gülizar…/ Ta ki altın parıltılarına karışan şıngırtıların fısıltılara, söylencelerin azaplara, kırımlara varmasına dek…”
Bu cümleler, muharrir Uğur Sümer’in Uşak’taki Ermenilere mercek tutan ‘Bizim Köyün Ermenileri’ kitabından. Tanıklıklar ve anlatılardan oluşan kitabın muharriri Sümer, Ermenilerin dört jenerasyondur aktarılan bahtını, üç uzun hikayeyle anlatarak tarihe not düşüyor. 1915 sonrası Anadolu’da, Ermenilere yönelik kıyıma ve sonrasındaki zenginleşmeye de yer verilen kitabın ana sınırı ise Kula’da, Güneyköy’de Omurbaba Dağı’nda katledilen Ermeniler.
12 Eylül askeri darbesinin akabinde Devrimci Yol davasından 11 yıl cezaevinde kalan Sümer, azapları anlattığı ‘Duymayan Kalmasın’ ve ‘Bir Savaş Bir İnsan’ kitapları ile biliniyordu. Son olarak Uşak’taki devrimci çabayı anlattığı ‘Devrimci Yol Tarihine Yanlışsız Uşak’ta Köy Komünleri’ kitabı da H2O Yayınevi tarafından yayımlandı. Sümer ile 1 Ocak günü raflardaki yerini alacak olan yeni kitabını konuştuk.
‘BİR HALKIN TOPYEKÜN YOK EDİLMESİNİN KAYDA GEÇMEYEN KÜÇÜK BİR BÖLÜMÜ…’
İlk olarak kitabınızın içeriğini genel çerçevede anlatır mısınız?
Bu kitapta, insanlık dışı ve bir o kadar da trajik olan, bir halkın bu topraklardan topyekün yok edilmesinin kayda geçmeyen küçük bir kısmının gerçek kıssasını okuyacaksınız. Bu gerçekler köydeki yaşlılar tarafından birer masal ya da çok sıradan birer kahramanlık destanı üzere çocukluğumda bana anlatıldı. Ben de yazdım. Yazılanlar bir tarih çalışması olmadığı üzere, birebir bir belgesel anlatı da değil. Zira kıssaların asıl kahramanlarından hiçbiri bugün hayatta değil. Gerçek olayları, anlatılanlardan hareketle aktarmaya çalıştım. Türk tarafının kahramanlarının isimlerini değiştirdim. Üçüncü jenerasyondan dayılardan, teyzelerden yaşayanlarımız var. Ben dördüncü jenerasyondanım. Tuzcu Kadir, Selami Usta ve Krikor’un başlarına gelenlere hiçbir şey katmadım diyebilirim. Olayların geçtiği yerler de gerçektir.
Ben bu öykülerdeki kahramanlardan birinin torununun oğluyum. Ortadan 110 yıl geçmesine, ismi geçenlerden hiçbirinin kalmamasına karşın yaşananların, hala ailem içerisinde bile gizlendiğini, çarpıtıldığını ve inkar edildiğini gördüm; 90’ına merdiven dayamış olan aile büyüğümüz bunlardan biridir. Artık, üzerinden 100 yıldan fazla bir vakit geçmiş olmasına karşın hala üzeri örtülmeye, yaşanmamış sayılmaya çalışılan, 20’inci yüzyılın birinci politik kırımının, en azından, bir dağın yanındaki bir kum tanesi kadar bile olsa, yaşanmışlığını ortaya çıkarmanın, paylaşmanın vicdani sorumluluğunu yerine getirdiğimi düşünüyorum.
‘ÇOCUKLUĞUMUZDA KENGER DİKENLERİNE ERMENİ VE RUM DİYE SALDIRIRDIK’
Kitabınızda Ermenilere yönelik katliamları çocukluğunuzdan anılarla da harmanlayarak anlatıyorsunuz. Nasıl bir çocukluk geçirdiniz ve Ermeniler çocukluğunuzda sizin için neydi?
Çocukluğum günümüzdeki dizi sinemaları üzere daima lakin dinlemeye bıkmadığımız masallar ve savaş kahramanlıkları kıssalarının anlatımıyla geçti. Tabir yerindeyse ebeler masal, dedeler savaş anıları anlatırlardı. Çocukluğum ilkokulu bitirinceye kadar kitaptaki hikayelerde de geçen Omurbaba Dağı’nda geçti. 1950-60 yıllarında yaşayan Cıngırt Dede’nin dediğine nazaran savaş anıları olamayan yoktu. Osmanlı, Yemen savaşından Balkan savaşına kadar 13 yaşından üst savaşa alınmayan erkek çocuk bırakılmamış.
İhtiyarlar, biz çocukların kıssadan pay alması için anılarını anlatırken bizlerin de hayallerini, masallar ve savaş kahramanlıkları süslerdi. Ermenilere “Ermanı”, Rumlara ise “Urum” derlerdi ve bunlar vatan hainleriydiler. Ermeniler ve Rumlara özel bir vurgu yaparlardı. Çocuklar da savaş oyunlarında bu öyküleri canlandırırdı. Örneğin kenger dikenlerine Ermeni ve Rum olarak saldırırdık. Adeta doğuştan “Ermanı” ve “Urum” düşmanıydık.
Ermeni Soykırımı’nın Kula’da, Güneyköy’de Omurbaba Dağı’nda yaşanan küçük bir kısmını anlattığım üç hikayenin seyahat serüveni aslında uzun olmakla birlikte özetle anlattığım üzere başlangıcı dedelerimizin anılarına dayanıyor.
‘BURALARDA YAŞANAN KIYIM DERYADA SADECE BİR DAMLA’
Daha evvel Ermeniler ile ilgili çalışmalarınız oldu mu? Sizi ‘Bizim Köyün Ermenileri’ kitabını yazmaya iten ne oldu?
Kitabı yazmaya artık karar vermiş değilim. Lise yıllarımda devrimci oluncaya kadar hiç kitap okumadım. Ermenilerle ilgili çocukluğumda anlatılanlar, köy ortamında vakit zaman soyut bir öykü olmaktan çıkıyordu. Köyde, “Kamil Ağa ( büyük dedem) Ermanilerin altınlarıyla kurdu kaşar kazanını…” diyorlardı. Osmanlı’da kaşar peynirinin üretildiği ikinci yer Omurbaba Dağı’ymış ve büyük dedem Kamil Ağa yapmış. Dedem ve dayılarım, bu söylentilerin köylülerin hasetliklerinden çıktığını, palavra olduğunu, uydurduklarını söylüyorlardı. Devrimci çaba içinde de ‘Ermeni sorunu’ üzerine bir yazıyla karşılaşmadım ta ki Levon Ekmekçiyan ve Sarkisyan’ın Esenboğa hareketine kadar. O vakit Ermeni meselesinin farkına vardım. Tıpkı günlerde kendim de cezaevindeydim.
Özellikle Hrant Dink’in katledilmesinden sonra Ermeni Soykırımı’nı okumaya ve anlatmaya çalışıyorum. Hrant’ın katli ile ailem içinde hatta etraf köylerde bile büyük dedem ve Ermenilerin altınları tekrar konuşulmaya başladı. Ortadan 100 yıl geçmesine karşın dayılarım hala inkar ediyorlardı. Bu tartışmalara kadar yazmak üzere bir niyetim yoktu. Bizim köyde yaşanan kıyımın deryada bir damla olduğunu biliyordum. Sonunda, ‘soykırımın en küçük yaşanmışlığı da olsa kayda geçmeli, tarihe not düşülmeli, sorumluluğu yerine getirmeli’ diyerek yazmaya karar verdim. Kitap çalışmamı tamamladım ancak fakat yayınlanabildi.
Önsözde de Hrant Dink’in sizde yarattığı tesirden kelam ediyorsunuz. Dink’in yokluğu sizce Ermeni-Türk bağlantılarında nasıl bir boşluk yarattı?
Hrant Dink ve Agos ile tanışmam 2000’li yıllarda oldu. Yalnızca Ermeni-Türk ilgileri için değil öbür bir dünya için çabada de Hrant çok büyük bir kayıp oldu. Kararlılığı, çalışkanlığı, yürekliliği ve mütevazılığıyla örnek bir devrimci başkandı. Yakınlarının acısını hissettiğim için ayrıca bir şey söylemek istemiyorum. Delik ayakkabıları gözümün önünde…
‘BUGÜNLERDE GÜNDEME GETİRMEMİN NEDENİ FİLİSTİN’DEKİ SOYKIRIM’
Kitabınızı tamamlayalı uzun vakit olduğunu anlıyorum. Ermeni Soykırımı Türkiye’de tartışmalı mevzulardan biri. Bu kitabın yayımlanması konusunda bir zorlukla mı karşı karşıya kaldınız?
Yazdım ama yayınlatma teşebbüsüm sonuçsuz kalınca bugünlere kadar kaldı. Bu hususta çok fazla ayrıntı vermek istemiyorum. Bugünlerde gündeme getirmemin nedeni de aslında ‘soykırım’ kavramı. Amerika’nın Filistin’de bir soykırımı olduğunu düşünüyorum. Bakın İsrail demiyorum. Bence İsrail, ABD’nin 51’inci eyaletidir. Şu anda Suriye’de bütünüyle İsrail’in borusu ötüyor. Ortadoğu çok uzak olmayan bir vakitte külliyen İsrail haline gelecek. Gazze’ye akın başladığında ‘Ortadoğu’da orman yangını başladı’ demiştim. ABD, İngiltere ve Avrupa emperyalizminin Ortadoğu’da tutuşturduğu yangının ne vakit ve nasıl söndürüleceği belgisiz bir sürece girildi.
‘1970’LERDE DEVRİMCİLER ORTASINDA HİÇ ERMENİLER KONUŞULMADI’
1970’lerde sosyalist devrimci çaba içinde yer aldınız. O devirde Uşaklı devrimciler ortasında köyünüzün yahut genel olarak Uşak’ın Ermenilerine dair neler konuşulurdu?
Daha evvel de söyledim, devrimciler ortasında Ermenilerle ilgili konuşmalar hiç olmadı. Devrimci Yol mecmualarında de bir yazı yayınlanmadı. Köyümde ve etraf köylerde yani halk ortasında Ermenilerin mal varlıkları-zenginlikleri için öldürüldükleri hala konuşulur. Devrimci hareket içinde Ermeni sorunu hiç konuşulmadığı üzere Kürt meselesinin bile gerçek dürüst yazılıp çizilmediğini, konuşulmadığını söyleyebilirim. Sosyalizm, komünizm Uşak bölgesindeki devrimciler için ulaşılmaya çalışılan bir ütopyadan diğer bir şey değildi. Kendim başta olmak üzere çoğumuz feodal köy delikanlılarıydık. Kitaplardan ve hayattan öğrendiğimiz kadarıyla devrimci olmaya, sosyalist bir hayat örgütlemeye çalışıyorduk.
Kitapta bir Ermeni sosyalistinin de konuşmalarına yer vermişsiniz; halkların kardeşliğinden kelam ediyor. Ermeni halkının sosyalizmle olan bağı bir miras olarak bu topraklarda sizce yaşayabildi mi?
Yine Hrant Dink’in bu mevzuda Türkiye solunda birtakım şeyleri kırdığını düşünüyorum. Ermeni halkının Osmanlı Devleti vaktinden beri pahalı sosyalist aydınlar yetiştirdiğini, programına sosyalizmi almış partiler kurduklarını son yıllarda daha fazla okuyoruz ve öğreniyoruz. Hrant Dink halkların kardeşliği, insanlık barışı için verdiği gayret uğruna hayatını kaybetti. Agos Gazetesi ve Hrant Dink, Ermeniler açısından bu örnekleri öne çıkaran tavırlarıyla çok kıymetlidir.
‘TAŞ ÜSTÜNE TAŞ KOYMAYA ÇALIŞIYORUM’
Kitabınız bir roman değil fakat edebi yoğunluğu yüksek. Uşak’taki Ermeni gerçekliği hakkındaki anlatıları kaleme alırken nasıl bir çalışma yolu izlediniz? Okuyucuya ne söylemek istersiniz?
Özel olarak bir yol izlediğim yok. Kendimi bir edebiyatçı, bir müellif olarak görmüyorum. Yaptığım, taş taş üstüne koymaya çalışmak. Bu ne demek diyeceksiniz, küçükken köyde taş konut yapan ustalardan birinin kelamı hiç aklımdan çıkmaz: “Oğlum sakın aklından çıkarma; taş üstüne taş koymadan ne usta ne de diğer bir şey olunur. Sen ileride, büyüdüğünde çok yeterli bir usta olacaksın. Taş üstüne taş koymaya bak…”
Uzun lafın kısası, yazmayı seviyorum. Taş üstüne taş koymaya çalışıyorum. Karınca kararınca bir şeyler yapmaya çalışıyorum. Kendimce uygun şeyler yaptığımı sanıyorum fakat tabi ki karar okuyucuların.
